علف هرز در کشاورزی

علف هرز چیست؟

مقدمه

اصولا در محیطهای دست خورده‌ای که در آنها نقش بشر مهمترین عامل آشفتگی شناخته شده است گیاهان هرز به مناسبت سازش قابل توجهی که دارند بهتر رشد می‌کنند. تولید بذر فراوان ، طولانی بودن دوره خواب ، توانایی ادامه حیات در شرایط نامساعد ، قدرت رقابت و آشفته ساختن محیط ، توانایی گسترش در بعضی موارد و انتشار به طریق رویشی از اختصاصات قابل توجه اکثر گونه‌های علفهای هرز می‌باشد. ممکن است در برخی موارد گیاهان زراعی در محلی ناخواسته برویند، که در چنین مواردی این گونه گیاهان را می‌توان از علفهای هرز به شمار آورد. مانند رویش گندم در مزرعه جو.

مقدمه

اصولا در محیطهای دست خورده‌ای که در آنها نقش بشر مهمترین عامل آشفتگی شناخته شده است گیاهان هرز به مناسبت سازش قابل توجهی که دارند بهتر رشد می‌کنند. تولید بذر فراوان ، طولانی بودن دوره خواب ، توانایی ادامه حیات در شرایط نامساعد ، قدرت رقابت و آشفته ساختن محیط ، توانایی گسترش در بعضی موارد و انتشار به طریق رویشی از اختصاصات قابل توجه اکثر گونه‌های علفهای هرز می‌باشد. ممکن است در برخی موارد گیاهان زراعی در محلی ناخواسته برویند، که در چنین مواردی این گونه گیاهان را می‌توان از علفهای هرز به شمار آورد. مانند رویش گندم در مزرعه جو.

مبدا و منشا علفهای هرز

انسانها به همان اندازه که در تغییر ارزشهای کمی و کیفی محصولات زراعی نقش مهمی دارند، در تغییرات تدریجی علفهای هرز نیز دخالت دارند. از دوران قبل از تاریخ ، یخچالها مهمترین عامل دگرگونی سیمای پوشش گیاهی کره زمین بوده‌اند. بدین ترتیب قسمت اعظم علفهای هرز نواحی معتدل گونه‌هایی هستند که در مناطق ایجاد شده به علت یخبندانها ، گسترش یافته‌اند. کشاورزی یکی دیگر از عوامل مهمی است که در سطح وسیع‌تر به شیوه‌ای سریع‌تر از یخبندانها ، موجب آشفتگی و دگرگونی محیط شده است.

بسیاری از گیاهان که امروزه علفهای هرز را تشکیل می‌دهد قبل از زندگی روستانشینی و آغاز کشاورزی وجود نداشته‌اند و احتمالا همراه با گیاهان زراعی بوجود آمده‌اند، چنانکه در بعضی موارد از اجداد و نیاکان واقعی واریته‌های کشت شده به شمار می‌آیند. بدین معنی که بعضی از گیاهان زراعی امروز ، ممکن است حاصل تغییر و تکامل علفهای هرز باشند.

سیر تحولی علفهای هرز

علفهای هرز ممکن است به دو طریق زیر بوجود آمده باشند:

گونه‌های وحشی که به مرور زمان طولانی خود را با محیطهایی که دگرگونیهای طبیعی و غیر طبیعی داشته‌اند سازش داده‌اند.
گونه یا واریته‌های جدیدی که در خلال توسعه و گسترش کشاورزی ظاهر شده‌اند.

تقسیم بندی علفهای هرز

علفهای هرز اجباری

بسیاری از علفهای هرز هرگز به صورت وحشی وجود ندارند، زیرا ممکن است که در خلال توسعه و گسترش کشاورزی ظاهر شوند. بنابراین فقط در میان گیاهان زراعی که بشر در رویش و پرورش آنها دخالت دارد می‌رویند. این قبیل علفهای هرز را علفهای هرز اجباری می‌نامند. شامل پیچک صحرایی ، تربچه وحشی هستند. مبدا چنین گیاهانی تاکنون شناخته نشده است ولی به برخی از گیاهان زراعی شباهت دارند.

علفهای هرز اختیاری

علفهای هرز اختیاری گیاهانی هستنتد که هم بطور وحشی و هم محیطهایی که دست بشر در آنها دخالت دارد، می‌رویند. گونه گل عقربی و گونه‌های مختلف پیاز و ماشک نمونه‌های از علفهای هرز اختیاری هستند.

چرا علف هرز داریم؟

انسان در بعضی مناطق مجبور شده است که کار کشاورزی خود را با شرایط اقلیمی منطقه سازش دهد. از این رو در بعضی مناطق یا نوارهای جغرافیایی ما فقط محصولات معینی ، نظیر ذرت ، گندم ، برنج و میوه کشت می‌شوند. توانایی سازگاری و تطابق گیاهان زراعی با محیط غالبا کمتر از گونه‌های بدمی بوده است. از اینرو جای تردید است که گیاهان زراعی بتوانند بدون کمک و دخالت انسان ، مدت زیادی در یک محیط دوام آورند.

زیرا علفهای هرز که سازش بیشتری با محیط دارند به سرعت رشد کرده تمام مزارع را اشغال می‌کنند و موجب از بین رفتن گیاهان زراعی می‌گردند. بنابراین یکی از علل تسلط علفهای هرز به گیاهان زراعی سازش کم گیاهان اخیر با محیط است. بعضی از روشهای کشاورزی نوین ، زمینه گسترش و نفوذ علفهای هرز را بیشتر فراهم می‌سازند بدین صورت که:

کاشت خطی گیاهان زراعی سبب می‌شود که در فواصل باقی مانده و بدون گیاه ، محیطی مناسب برای اجتماع و نفوذ گونه‌های دیگر گیاهی باشد.
غالبا در مزارعی که حفظ گیاه زراعی خاصی کشت می‌گردد گیاه زراعی که آنطور که باید و شاید موفق به بهره برداری کامل از امکانات کشت نمی‌شود. در این موارد می‌توان گفت که هر گیاهی دارای سیستم ریشه‌ای خاص است که فقط قادر به بهره داری از آب و مواد غذایی موجود در طبقه معین از خاک می‌باشد مثلا گندم دارای ریشه افشان بوده و مواد غذایی مواد را از طبقات سطحی زمین بدست می‌آورد در صورتی که کاهو و هویج با دارا بودن ریشه راست از قسمت عمق خاک مواد غذایی لازم را تهیه می‌کنند.

ضمنا کوتاه بودن دوره نمو و گسترش کم و محدود ریشه‌ها در بعضی از گیاهان زراعی نیز از عوامل دیگری هستند که بهره برداری از امکانات زمین و کشت را دچار اشکال می‌سازند و چه بسا همین موضوع موجب کندی نمو برگها شده و در نتیجه گیاه نتواند از آفتابی که در دسترس دارد به اندازه کافی استفاده نماید. در چنینی حالاتی علفهای هرز قادرند به راحتی از این منبع استفاده نماید. بعضی از علفهای هرز رشد و نموی همانند گیاهان زراعی دارند.

بطوری که دانه‌های آنها همزمان با دانه‌های گیاهان زراعی می‌رسند و درو می‌شوند و در موقع کشت نیز همراه با آنها کاشته می‌شوند، مانند بعضی واریته‌های نی که در زراعتهای گیاهان زراعی مانند ذرت ، قیاق ، می‌رویند و نظیر آنها رشد کرده و سنبله‌هایشان همزمان با آنها می‌رسد. در حالی که دوره خواب و قابلیت شکنندگی ساقه این علفهای هرز بیش از قیاق است.

تکثیر گیاهان هرز

تکثیر گیاهان هرز به دو طریق جنسی و غیرجنسی صورت می‌گیرد در انتشار و گسترش گیاهان هرز چند ساله تکثیر به طریق رویشی یا غیرجنسی نقش بسیار مهم دارد.

تکثیر رویشی

بسیاری از گیاهان هرز ، مانند بعضی از گیاهان تیره گندمیان و پهن‌برگان ، یا دارای ساقه زیرزمینی‌اند (غده یا ریزوم) و یا دارای ریشه‌هایی هستند که بطور افقی در خاک قرار می‌گیرند و در فواصل معینی ساقه‌هایی تولید می‌نمایند. گیاه نوپا در این قبیل موارد ممکن است در فاصله چندین ده سانتیمتر از گیاه مادر به حیات خود ادامه دهد. در مبارزه و لگام این گیاهان قسمتهای زیرزمینی آنها را نباید از نظر دور داشت زیرا پس از نابودی قسمتهای هوایی ، زندگی گیاه با قسمتهای زیرین مجددا آغاز می‌شود، از این رو مبارزه باید به نحوی صورت گیرد که قسمتهای موجود در خاک در معرض علف‌کش قرار گیرند.

انواع مهم ساقه‌های زیرزمینی

ریزوم‌ها: ریزوم‌ها تا حدودی به ریشه‌های سطحی شباهت دارند ولی داشتن گرهها و همچنین برگهای فلسی موجب تمایز آنها از ریشه‌های سطحی می‌گردد. علاوه بر آن ساختمان تشریحی ریزوم‌ها مانند ریشه‌های سطحی نبوده و بدین طریق تشخیص این دو نوع از یکدیگر امکان‌پذیر است. ریزوم‌ها معمولا باریک بوده و بطور افقی در خاک گسترش می‌یابند. یکی از علل گسترش شدید گیاهانی مانند پیچک صحرایی و کنگر صحرایی به طریق رویش ریزوم در این گیاهان می‌باشد.
ساقه کورمی: در گیاهانی که ساقه کورمی دارند ساقه‌های کوتاه ، عمودی و متورم هستند و برگهای هوایی در قسمت بالا و انبوه ریشه‌های نابجا در قسمت پایین قرار دارند. در اویارسلام ساقه سوخ مانند آنها از یک قسمت توسط برگهای واقع در پایین گیاه پوشیده شده است و از قسمت دیگر ، نزدیک به سطح خاک ، بوسیله ریزوم به غده‌های زیرزمینی متعددی که زنجیره‌وار بوسیله ریزوم‌ها به یکدیگر مربوط می‌شوند اتصال می‌یابند.
سوخ‌ها: در سوخ‌ها که از ساقه‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند جوانه‌ها در زیرزمین و همراه با فلس‌های متورم و محوری کوتاه قرار دارند. مانند پیاز وحشی و سیر وحشی. این گیاهان هرز وحشی که شباهت زیادی به پیاز معمولی و یا سیر معمولی دارند بطور قابل ملاحظه‌ای از آنها کوچکترند.

اکثر ریشه‌ها ، ریزوم‌ها ، غده‌ها ، سوخ‌ها ، کورم‌ها مقاوم به سرمای زمستان بوده و در چند ساله شدن این گیاهان در مناطقی که دارای زمستان سرد هستند نقش اساسی دارند. انواع فوق‌الذکر چه به طریق رویش طبیعی و چه به طریق مصنوعی بوسیله انسان و حیوانات قادر به تکثیر هستند. وسایل کشت و زرع که برای آماده کردن زمین در مزارع بکار می‌روند، یکی از عوامل انتشار ریشه‌های خزنده و ساقه‌های زیرزمینی و خزنده هستند.

تکثیر زایشی

تکثیر جنسی توسط دانه صورت می‌گیرد. ساختمان دانه گیاهان هرز مانند گیاهان دیگر شامل و مواد غذایی است که در آلبومین یا درون لپه‌ها ذخیره می‌گردد و غشایی اطراف آنها را می‌پوشاند. اندازه دانه‌های گیاهان هرز یکنواخت نبوده و وزن دانه‌ها هم از چند میلی‌گرم تا چند گرم متغیر می‌باشد. تعدادی از گیاهان بطور موروثی به مقدار زیادی دانه تولید می‌کنند در حالی که تعداد دیگر ذاتا از تولید دانه ناتوانند. در این مورد مثالهایی را می‌توان ذکر کرد: یک گیاه خردل وحشی مولد حدود نیم میلیون دانه و یک چسب یا گاورس مولد حدود 150 هزار دانه و یک تاج خروس سفید که به وفور در ایران یافت می‌شوند مولد حدود 6 تا 10 میلیون دانه می‌باشند.

عوامل موثر در تولید دانه گیاهان

شرایط محیطی که گیاهان در آن به رشد و نمو خود ادامه می‌دهند در مقدار تولید دانه بطور موثری دخالت دارند. در این مورد به عنوان مثال می‌توان از گونه شقایق وحشی نام برد. اگر در پایه گل شقایق وحشی با صفات ژنتیکی مشابه در شرایط مختلف از نظر حاصلخیزی خاک به رشد و نمو خود ادامه دهند ملاحظه می‌شود که گونه واقع در شرایط نامساعد فقط یک کپسول که حاوی چهار دانه دست تولید می‌نماید، در حالی که از گیاه دیگر در شرایط مناسب 400 کپسول که هر کدام بیش از 2000 دانه‌رست تولید می‌گردد.
اثر علف‌کشها یا مواد تنظیم کننده نمو درون گیاهان ، ممکن است موجب افزایش یا کاهش تولید دانه شود. این اثرات به نوع ماده شیمیایی ، مقدار مواد مصرفی ، نوع گونه گیاهی ، مرحله نمو و زمان استفاده از مواد شیمیایی بستگی دارد. مواد شیمیایی یا مواد تنظیم کننده نمو پس از مصرف در روی گیاهان به مناطق فعال گیاه انتقال می‌یابند. در گیاهان جوان که بافتها و اندامها دارای نموی سریع هستند، مواد شیمیایی به سهولت در پیکر گیاه جابجا می‌شوند.

ولی در گیاهان بالغ که نمو طولی در دو انتهای گیاه یعنی ساقعه و ریشه متمرکز می‌باشد مواد شیمیایی فقط در دو منطقه انتهایی جمع می‌گردند، اگر در زمان مصرف علف‌کش در سیستم انتهایی گیاه در مراحله پیدایش جوانه‌های گل باشد مواد شیماییی به این نقطه منتقل می‌گردند و در چنین مرحله‌ای که جوانه گل در فعالیت حیاتی شدید می‌باشد، گیاه‌کشها همراه هیدراتهای کربن ، پروتئینها و سایر مواد که در تشکیل گل نقش موثر دارند در طول گیاه به حرکت درآمده و به شدت به سلولهای مریستمی سازنده قطعات مختلف گل یا به سلولهای جوانه گل که در آغاز شکوفایی و یا قبل از گل کردن هستند صدمه می‌زنند. در صورتی که مواد شیمیایی چند روز یا چند هفته زودتر یا دیرتر از زمان پیدایش نخستین آثار جوانه‌های گل استعمال می‌شوند به گل و میوه‌ها کمتر آسیب می‌رسانند، زیرا در آن زمان محل فعالیت نموی در نقطه دیگری از گیاه قرار دارد.

اگر گیاه‌کشها زمانی زودتر از شکوفایی گل مصرف شوند در کاهش مقدار دانه‌ها بسیار موثر خواهند بود. استعمال و پاشیدن گیاه‌کش شیمیایی 2 - 4 - D روی گندم در مرحله دانه بستن موجب اتلاف 30 تا 50 درصد محصول می‌گردد، در حالی که ظاهرا به نظر می‌رسد که برگها و ساقه‌ها تحت تاثیر این گیاه‌کش قرار نگرفته‌اند. همچنین سمپاش خردل‌ها با گیاه‌کش 2- 4 - D در مراحل آخر شکوفایی گل یا قبل از تشکیل خورحین موجب کاهش حدودی 50 درصد محصول می‌گردد، دانه‌های حاصل از چنین گیاهانی که قادر به ادامه حیات می‌باشند در حدود 2 درصد است، در حالی که 68 درصد دانه‌های حاصل از گیاهان شاهد به خوبی قادر به ادامه نمو طبیعی خود هستند.